Adaleti İnşa Etmek: Sistem Dönüşümü ile Hukukun Eşitsizliklere Karşı Mücadelesi

Adaletsizlik, adaletin yokluğunda ortaya çıkan bir kavram mıdır yoksa tabii hukuk açısından adaletsizlik bir normdur ve biz bir yaratma çabası içine girip adaleti mi inşa etmeye çalışırız mümkün olduğunca? Bu soru hukuk fakültesini bitirdiğim yaz, Anayasa Mahkemesi stajımda raportör Hüseyin Ozan Adıyaman’ın kendisi ile tanıştığımız ilk anda sorduğu soru olmuştu. Geçen zamanda sayısız kez üzerine düşünsem de hala net bir cevap üzerinde karar kılmış değilim. Bugün üstelik, bu soruya bile henüz bir yanıt verememişken, hukukun sistem dönüşümü üzerinde yazma cesareti gösteriyorum. Mevcut sistem işlemiyor evet! Üstelik bu, dünyanın her yanında benzer şekilde neredeyse. Bu yazıya başlamadan önce “Themis’in kılıcı gerçekten de ona mı ait? — Eleştirel Hukuk Çalışmaları 101” isimli yazımı okumanız şiddetle tavsiye edilir.

Giriş

Hukuk, toplumsal düzeni sağlamak ve adil bir yaşam alanı yaratmak amacıyla oluşturulmuş önemli bir yapıdır. Ancak, zaman içinde hukuk sistemleri değişen toplumsal ihtiyaçlara ve evrilen değerlere ayak uydurmak zorunda kalır. Sistem dönüşümü, bu değişime bir cevap olarak ortaya çıkar ve adalet sistemlerinin daha eşitlikçi ve adil olma çabalarını destekler.

Adaletsizliklerin Tanımı

Adaletsizlik, toplumun farklı kesimlerine eşit fırsatlar ve koruma sağlamayan yapılarla ortaya çıkar. Hukuki sistem içinde var olan bu adaletsizlikler, genellikle toplumun marjinalleşmiş gruplarını daha fazla etkiler. Yoksulluk, ırksal ve cinsel ve cinsiyet kimliğine yönelik ayrımcılık gibi unsurlar, hukukun adaleti sağlama ihtimalini zayıflatan önemli faktörlerdir.

Sistem Dönüşümünün Rolü

Sistem dönüşümü, adaleti sağlamak için hukuki sistemlerin temel yapısını yeniden düşünmeyi ve güç dengesizliklerini ele almaya yönelik bir fırsattır. Bu dönüşüm, toplumsal adaletsizlikleri kökten çözmeyi amaçlar. Sistem dönüşümünün hedefi, hukuki sistemin daha şeffaf, erişilebilir ve eşitlikçi olmasını sağlamaktır.

Hukuk Sistemindeki Eşitsizlikler

Hukuk sistemindeki eşitsizlikler, farklı sosyal sınıflar, ırklar, cinsiyetler ve ekonomik durumlar arasında görülür. Örneğin, düşük gelirli bireylerin hukuki temsil ve erişim konusunda yaşadığı zorluklar, adaletin eşit dağıtımını zorlaştırır. Bu eşitsizlikler, toplumsal huzursuzluğa, güven kaybına ve adalete olan inancın azalmasına neden olabilir. Devletlerin adli yardım gibi destek mekanizmaları öngörmüş olması - benim gözlemlerime göre - bu mekanizmalardan haberdar olmayan insanların sayıca çokluğu nedeni ile yeterli işlevselliği sağlayamamaktadır.

Reform Çabaları ve Sistem Dönüşümü

Hukuk sistemindeki eşitsizlikleri azaltmaya yönelik reform çabaları, sistem dönüşümünün temelini oluşturur. Hukuki süreçlerin daha şeffaf hale getirilmesi, hukuki yardım hizmetlerinin yaygınlaştırılması ve farklı kimlik gruplarının temsiliyetinin artırılması gibi adımlar, adaletin eşit bir şekilde sağlanmasını destekler. Bu noktada sistem dönüşümünde legal design (hukuki süreç tasarımı) gibi yenilikçi araçların kullanılması da oldukça elzem görünüyor.

Legal design, hukuki bilgiyi daha erişilebilir, anlaşılır ve etkili bir şekilde sunma amacıyla tasarım prensiplerini kullanma yaklaşımını ifade eder. Bu yaklaşım, geleneksel karmaşık hukuki belgelerin, grafikler, renkler, basit dil kullanımı ve kullanıcı dostu arayüzlerle zenginleştirilmesini içerir. Legal design, hukuki süreçleri ve dokümanları daha sade, görsel olarak çekici ve kolayca anlaşılır hale getirerek, hukuka erişimi artırmayı ve hukuki bilginin daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlamayı hedefler.

Sonuç

Sistem dönüşümü, hukuk sistemindeki problemleri tanımlamak ve adaletsizliğe neden olan uygulamaları gidermek için önemli bir araçtır. Hukuk sistemindeki reform çabaları ve sistem dönüşümünü, gelecek nesiller için daha adil ve sürdürülebilir bir toplumun temellerini atmamıza yardımcı olacak temel unsurlardan biri olarak değerlendirmek çok mümkün. İşte sistem dönüşümünün bazı ana bileşenleri:

1. Kapsamlı Değerlendirme ve Analiz: Sistem dönüşümü başlangıcında, mevcut hukuki sistemlerin incelenmesi, güçlü yönlerinin vurgulanması ve zayıf noktalarının belirlenmesi gereklidir. Adaletsizlikler, erişim sorunları ve güç dengesizlikleri gibi sorunlar detaylı bir şekilde analiz edilir.

2. Toplumsal Katılım ve Raporlama: Dönüşüm sürecinde toplumsal katılım sürecin belki de en önemli aşamalarından birini oluşturmaktadır. Hukukun farklı paydaşları; hukuk profesyonelleri, sivil toplum kuruluşları ve vatandaşlar, dönüşümün nasıl gerçekleştirileceği konusunda görüş bildirebilir. Raporlama ve geri bildirim mekanizmalarıyla dönüşümün sürekli olarak değerlendirilmesi amaçlanır.

3. Yasal Reformlar: Sistem dönüşümü, mevcut yasaların gözden geçirilmesi ve gerektiğinde değiştirilmesi anlamına gelir. Bu reformlar, toplumsal adaleti desteklemek, güç dengesizliklerini azaltmak ve hukukun daha eşitlikçi işlemesini sağlamak amacıyla yapılır. Yeni yasalar oluşturulabilir veya mevcut yasallarda düzenlemeler yapılabilir.

4. Hukuki Bilinç ve Farkındalık: Sistem dönüşümü, hukuki eğitim programlarının ve farkındalık kampanyalarının güçlendirilmesini gerektirebilir. Bu programlar, adalete erişimi arttırmak amacıyla vatandaşlara yönelik olabileceği gibi, hukuk profesyonellerinin; hakimlerin, savcıların ve avukatların daha geniş toplumsal meselelere ve adaletin sosyal boyutlarına dair daha duyarlı olmaları amacı ile de gerçekleştirilebilir.

5. Dijitalleşme ve Teknoloji: Sistem dönüşümü, dijitalleşme ve teknoloji kullanımını da içerebilir. Daha erişilebilir ve hızlı hukuki hizmetler sağlamak, veri analiziyle adaletsizlikleri tespit etmek ve yargılama süreçlerini daha etkili hale getirmek için teknolojik çözümler entegre edilebilir. Bu aşamanın, ikincil mağduriyetler yaratmaması için özenle kurgulanması da özellikle büyük bir önem arz etmektedir.

6. Sosyal ve Ekonomik Faktörler: Sistem dönüşümü sadece hukuki düzenlemeleri değil, aynı zamanda sosyal ve ekonomik faktörleri de ele alır. Yoksulluk, eğitim fırsatları, sağlık hizmetleri gibi alanlarda yapılan reformlar, hukukun işleyişini ve adaleti doğrudan etkileyebilir. Bu bağlamda disiplinler arası bir bakış açısı ile çalışılmalıdır ve eleştirel hukuk çalışmalarından faydalanılmasında büyük bir yarar olacağına inanıyorum.
   

Netice itibariyle; sistem dönüşümü, geniş kapsamlı bir süreç olup toplumsal değişimin ve adaletin sağlanması amacıyla gerçekleştirilir. Bu dönüşüm, hukuk sisteminin daha insan odaklı, eşitlikçi ve toplumsal ihtiyaçlara duyarlı bir şekilde işlemesini hedefler.

Temelde bu şartların sağlanması için yeni nesil kurumlara ve yeni nesil bir liderlik anlayışına ihtiyaç duyduğumuz söylenebilir. Yeni nesil kurumlar nedir, nasıl özelliklere sahip olmalıdır kendi bakış açım ile yansıttığım; “Kesişimsellik; Sermaye, Sivil Toplum, Yerel ve Merkezi Yönetimler vs. Birey” isimli yazıma göz atabilirsiniz. Yeni nesil liderlik konusunu da ilerleyen dönemlerde kendi perspektifim ile ele almayı arzuluyorum. Farklı yazılarda görüşmek dileğiyle!

Referans ve Kaynaklar

Dönüşen ve Dönüştüren Hukuk: Legal Design

AYŞEGÜL AĞUR